Zapiski dziś będą raczej krótkie. I nie jest to primaaprilisowa ściema. Tytuł Zapisków, niestety, też nic wspólnego z Prima Aprilis nie ma. Uwagę skupimy w każdym razie głównie na jednej książce – Tomasza Stawiszyńskiego Co robić przed końcem świata (Wydawnictwo Agora, Warszawa 2021, ss. 358). Przy okazji nie obejdzie się pewnie bez drobnych wzmianek o lekturach dodatkowych, które ten podstawowy tekst wywołuje z bibliotecznych półek jak, nie przymierzając, nożyce po uderzeniu w stół.

Na książkę Stawiszyńskiego składa się trzydzieści sześć „odcinków”, które były przez niego „wygłaszane na antenie Radia TOK FM w ramach cotygodniowej audycji Kwadrans filozofa” – jak informuje we Wstępie sam autor (Co robić…, s. 8). Jego wierni słuchacze mogą wobec tego powtórzyć słowa Olgi Tokarczuk cytowane na okładce: „Wreszcie moja ulubiona audycja radiowa w jednym miejscu i na papierze”. „W jednym miejscu” ma ten dodatkowy walor, że tworzy możliwość równoczesnego ogarnięcia szerszego spektrum poruszanych zagadnień i relacji między nimi.

Są to teksty z lat 2019-2020. Podejmują z reguły problemy aktualne w danym, zdawałoby się, momencie. Poddane analizie odkrywają jednak swoje głębokie korzenie i powszechniejsze znaczenia. Nie biorą się przecież znikąd. Są świadectwami naszej kultury i naszej sytuacji w świecie.

Intencje swej pracy autor określa wprost. Chodzi o ćwiczenia „w myśleniu i rozumieniu współczesności. Czasami polskiej, czasami globalnej, czasami politycznej, a czasami intymnej i egzystencjalnej” (Co robić…, s. 7). W tym oczywiście chodzi też o ćwiczenia w myśleniu na temat sytuacji szczególnej, więc takiej, która z nagła doświadcza nas pandemią. Zderzenie znaczeń – „z nagła” i „pandemia” – o czymś mówi. Każe myśleć o zaskoczeniu, o nieprzygotowaniu i o rozmiarach katastrofy, choć przecież zjawiska pandemii powtarzają się od wieków… Mamy tego świadectwa nawet w rodzimej literaturze pięknej, obowiązkowo czytanej podobno w szkołach. Weźmy Mickiewiczową Balladę Alpuhara z Konrada Wallenroda albo Ojca zadżumionych Słowackiego. Z takiej też przyczyny powstał przecież Dekameron Boccaccia… Zaskoczenie wskazuje, że zbyt pewni siebie – utraciliśmy czujność…

O tym między innymi pisze Stawiszyński jako filozof i z filozoficznej perspektywy. A wszystko językiem precyzyjnym i klarownym, bez żadnych terminologicznych zawijasów, bez odniesień do jakichś filozoficznych systemów. Każde słowo i każde zdanie na swoim miejscu, żadnej ornamentacji, żadnych informacji zbędnych. Wszystko określone jednoznacznie. Dyskusja możliwa, potrzebna, wręcz konieczna, wątpliwości mają rację bytu, ale nie bez argumentów na rzecz określonego stanowiska. Tak powstaje książka, która w zasadzie nie poddaje się streszczeniom, bo streszczając, trzeba by powtarzać całe kolejne wywody.

Tytuł główny Co robić przed końcem świata to repetycja tytułu jednego z tekstów składowych. Tekstu skupiającego w szczegółach uwagę na kwestiach ekologicznych i współczesnych tendencjach do kreowania związanych z tym wizji apokaliptycznych. W tej formule „spotykają się” jednak także wszystkie inne obserwacje dotyczące naszego „tu i teraz”. W tytule nie ma pytajnika. Nie chodzi zatem o rozpacz desperata, lecz raczej o wielostronną diagnozę (przed końcem świata), a równocześnie także o pewną jednak obietnicę jakichś podpowiedzi racjonalnego postępowania (co robić). W każdym zaś razie idzie o to, jak zauważać i rozpoznawać rozmaite zjawiska, jak docierać do ich znaczeń, jak odkrywać własną w nich rolę i co potem…

Tytuł tych Zapisków natomiast daje się zapewne w pierwszym odruchu czytać przede wszystkim w kontekście doświadczenia pandemii, która rujnuje wszelkie poczucie normalności czy tego, co za normalność przywykliśmy uważać. Użycie czasu teraźniejszego – nieco tchórzliwe może – wskazuje, że mamy do czynienia z aktem lub procesem, z sytuacją w toku stawania się, gdy przecież nie wszystko jeszcze stracone. W istocie jednak jest to tylko parafraza formuły zdecydowanie bardziej jednoznacznej. Formuły, która także pochodzi z książki Stawiszyńskiego. W pewnym miejscu, używając czasu przeszłego, konstatuje on bowiem, że świat „dawno już wypadł z ram” (Co robić…, s. 147). A zatem wszystko przepadło, przełajdaczone, stało się… W takim razie trzeba chociaż podjąć starania, które pozwalają odkryć, na czym polega katastrofa, czym jest powodowana i nazwać te odkrycia, by dało się z myśleniem o przyszłości wiązać jednak i mimo wszystko trochę nadziei…

Książce – wspólnym redakcyjnym staraniem autora i Ewy Wieczorek – nadano układ problemowy (Co robić…, s. 8), grupując zebrane teksty w pięć bloków o znaczących tytułach: I. To nie jest świat dla kruchych ludzi, II. Mieszkańcy płaskiej Ziemi, III. Matrix biało-czerwony, IV. Ludzie i potwory, V. Pochwała wątpliwości.

Spróbujmy teraz odtworzyć główny rejestr podejmowanych w książce Stawiszyńskiego problemów składających się na wizję świata, który wypada lub nawet całkiem już wypadł z ram. Zapytajmy też o te ramy. Co je tworzy lub powinno tworzyć? Pandemia wyostrza spojrzenie.

I tak. Tło stanowią problemy ekonomiki rynkowej. Wszelkie lansowane i podejmowane działania nastawione są dziś na wzrost i zysk. One definiują wartości nadrzędne. Tak działa rynek. Porządek wyznaczają algorytmy. Technologia i kultura mają służyć tym nadrzędnym wartościom. Żywego człowieka mogą więc zastąpić awatary, boty, roboty. Tak jest korzystniej. Im nie trzeba płacić, nie biorą urlopów, mogą być aktywne na okrągło, nie zakładają związków zawodowych. Konkretny, żywy człowiek się w takiej „konkurencji” nie liczy. A jeśli już, to głównie jako pozbawiony jakiegokolwiek sprawstwa konsument. Tylko jego uwaga jest w cenie. Sterowanie tą uwagą służy konsumpcji. Wyrazistego przykładu dostarczają tu między innymi starania Hollywood, by dawno nieżyjącego, sławnego aktora zastąpić jego awatarem nieodróżnialnym dla widzów od żywego idola. Ciąg dalszy tego rodzaju starań można sobie wyobrazić jako sytuację, gdy w ogóle eliminuje się żywych ludzi z produkcji filmowych. Lub innych…

Tymczasem rozwija się pandemia. Za wyrazistą ilustrację omawianych kwestii można w tym kontekście uznać chyba sytuację, gdy ktoś, podejmując lekturę prac na temat pandemii historycznych, ogląda w Sieci obraz Pietera Bruegla Tryumf śmierci, a w chwilę potem znajduje w telefonie zachętę do „odmiany wnętrza swego mieszkania w kilka chwil” i propozycję kupna „za o 30% niższą cenę wymarzonej dekoracji ściennej”, którą stanowi oczywiście reprodukcja tego właśnie obrazu. Algorytmy pracują…

Pandemia wywołuje strach. O życie swoje i bliskich, o słabych i chorych, o pracę, o niespłacone kredyty… Kryzys ogarnia świat i nagle wyraźniej daje się zauważyć tego świata porządek, w którym tkwimy po uszy jako niby indywidualni „kowale własnego losu”. To powoduje naturalną wściekłość – niech się rządzący nie dziwią. Wściekłość…