Krótkie odpowiedzi na wielkie pytania to ostatnia książka Hawkinga. Światowej sławy kosmolog, chory na stwardnienie zanikowe boczne, od lat całkowicie sparaliżowany, komunikujący się za pomocą syntezatora mowy, w wymiarach fizycznych zależny całkowicie od innych, intelektualnie niezależny najzupełniej, niezmordowany badacz między innymi problemu czarnych dziur czy teorii strun, nad tą książką pracował tuż przed śmiercią. Jej wydania nie doczekał. Książka jest oparta – informuje angielski wydawca – na zbiorach przemówień, wywiadów, esejów, odpowiedzi na pytania zadawane uczonemu i przez niego samego formułowane, a gromadzone przez lata w domowym archiwum. Została ostatecznie przygotowana do druku „wspólnym wysiłkiem akademickich współpracowników, członków rodziny oraz fundacji Stephen Hawking Estate” (s. 7). We wstępnej części jest tu wspomnienie Eddiego Redmayne’a – aktora, który w filmie Teoria wszystkiego (2014) grał „przystojniejszą wersję” Hawkinga, jak uczony sam z siebie żartował (s. 35). Jest też opowieść Kipa S. Thorna, amerykańskiego astrofizyka, który zaprosił Hawkinga z rodziną i zespołem badaczy na rok do Pasadeny w Kalifornii, by mogli tam podjąć wspólne prace. Książkę zamyka wzruszające posłowie córki uczonego, Lucy Hawking – pisarki, która wspólnie z ojcem napisała między innymi parę adresowanych do młodzieży przygodowych powieści z włączonymi w nie informacjami o wszechświecie, planetach, czarnych dziurach i teorii strun (zob. polskie przekłady w wydaniu Naszej Księgarni oraz Wydawnictwa Zysk i S-ka: Jerzy i tajny klucz do Wszechświata, Jerzy w poszukiwaniu kosmicznego skarbu, Jerzy i Wielki Wybuch; w wydaniu Zysk i S-ka w tytułach pozostawiono ang. imię George).

Tytułowe „wielkie pytania” dotyczą powstania wszechświata: tego, czy miał on początek, dlaczego jest, jaki jest, czy będzie miał koniec, czy jest jedyny w swoim rodzaju, dlaczego ma trzy wymiary, czy wiąże się z nim jakiś konkretny cel, czy istnieje Bóg, co było przed początkiem albo czym się zajmował Bóg, zanim uczynił wszechświat, co jest wewnątrz czarnych dziur, a także: dlaczego my istniejemy i skąd się wzięliśmy oraz czy nasze w świecie istnienie ma jakiś specjalny sens, czy są inne rozumne istoty we wszechświecie, czy da się przewidywać przyszłość, czy możliwe są podróże w czasie, czy kosmos jest do skolonizowania, czy ludzkość przetrwa na Ziemi, czy sztuczna inteligencja zdominuje ludzką, a przede wszystkim, dlaczego ludzie od zawsze prawie „wielkie pytania” zadawali oraz dlaczego zadawać je trzeba stale, gdy na dodatek każde z nich wywołuje cały ciąg pytań następnych…

Tytułowe „krótkie odpowiedzi” formułuje Hawking przede wszystkim na gruncie swej specjalistycznej wiedzy fizyka teoretycznego, astronoma i kosmologa. Matematycznych równań, poza E = mc², czytelnikowi oszczędza. Niektóre zagadnienia podejmuje niejako dodatkowo, interpretując rozmaite „donosy z otaczającej rzeczywistości”.

Znamienne szczególnie jest dla jego wypowiedzi to, że często powtarza się w nich zwrot oznaczający zaproszenie-zachętę: „wyobraźmy sobie”. Za tym idą rzeczywiste podpórki dla wyobraźni. Bez niej trzeba by zresztą chyba na drzewa raczej wracać. I w takim razie da się wyprowadzić pierwszy wniosek z lektury książki Hawkinga: byłoby dobrze, gdyby szermierze galopujących reform systemu edukacyjnego uświadomili sobie w końcu, że o wiele ważniejsze od gotowych odpowiedzi są dla rozwoju człowieka warunki i potrzeba stawiania pytań oraz rozwijania wyobraźni… Zwłaszcza że – podpowiada Hawking, odnosząc się do wspomnianych „doniesień z rzeczywistości” – trzeba też pilnie pytać dziś o to, jak wyżywić nieustannie przyrastającą ludność świata, jak zapewnić czystą wodę, produkować odnawialną energię, leczyć choroby i zapobiegać im oraz spowolnić globalne ocieplanie się klimatu” (s. 48).

Takie pytania rodzą świadomość, że czas postrzegany jako kredyt – i tak brzmieć by mogła kolejna część polekturowej konkluzji – dotyczy w oczywisty sposób, po pierwsze, każdego pojedynczego istnienia. W przełożeniu na język poezji uwaga ta przyjęła w swoim czasie postać zdania z wiersza Wisławy Szymborskiej: „Na chwilę tu jestem i tylko na chwilę”. Przy czym bogactwo otaczającego świata, wywołując wprawdzie zachwyt oraz możliwość niekończącego się wyliczania rozmaitych obiektów czy zjawisk – jako „urodzinowych darów” i podstaw do tego zachwytu – powoduje też zakłopotanie niemożliwością ogarnięcia w trakcie tego „skredytowanego komuś czasu” nawet bliskiej rzeczywistości: „Tyle naraz tyle świata ze wszystkich stron świata” … Dalej pojawi się więc dramatyczne wręcz pytanie: „Jak ma się w to bawić osoba żyjąca?” (Wisława Szymborska, Urodziny z tomu Wszelki wypadek, w: Wiersze wybrane, Wybór i układ Autorki, Wydawnictwo a5, Kraków 2002, s. 182). Tym bardziej zatem trzeba pamiętać, że czas postrzegany jako kredyt – i tak brzmieć by mogła dalsza część polekturowej konkluzji z rozważań Hawkinga – określa, po drugie, nie tylko sytuacje poszczególne, pojedyncze, indywidualne, ale i sytuację całej naszej planety.

W takim kontekście powinno być jasne, że tym bardziej potrzebujemy także „wglądu we wszechświat, w którym przyszło nam żyć” (s. 212). Choć „jesteśmy w swej masie bezmyślnymi ignorantami” (s. 177), a w istocie co najwyżej „gwiazdowym pyłem” (s. 212), to gdy „patrzymy na Ziemię z kosmosu, widzimy siebie jako całość. Widzimy jedność, a nie podziały. Ten prosty obraz ma jednak mocną wymowę – wszyscy żyjemy na jednej planecie” (s. 29). Hawking podkreślał w konsekwencji: