Władca much – po hebrajsku Belzebub – tytuł alegorycznej przypowieści, pisarskiego debiutu Williama Goldinga, później brytyjskiego laureata Nagrody Nobla (1983), nie zapowiada oczywiście książkowej nowalijki (premiera w roku 1954). Władcą much jest w tej opowieści totem – łeb zabitej świni nadziany na kij i oblepiony muchami – figura zła, która od pewnego momentu zaczyna oddziaływać na bohaterów ukazywanej historii jak żywy, wywołujący strach i podjudzający do zbrodni, naznaczający dookolną przestrzeń swym wpływem szatański kusiciel.

Opowieść Goldinga przychodzi jakoś wręcz bezwiednie na myśl wobec napaści Rosji na Ukrainę i wszystkiego, co z tym związane u nas oraz w szerokim świecie. Chciałoby się przecież pojąć, jak możliwe jest takie zło, skąd się ciągle na nowo bierze, jak rośnie w siłę. I jak możliwy jest paradoks, który ujawnia się, gdy pomyśleć o ludzkich osiągnięciach cywilizacyjno-kulturowych, a zaraz potem o zderzeniu tego, co twórcze, i tego, co niszczycielskie…

Golding (1911-1993), autor Władcy much,  był – co warto sobie może wyraźnie uzmysłowić – świadkiem tragicznej historii XX wieku. I ewidentnie do niej między innymi nawiązuje, podejmując w swym dziele kwestię człowieczeństwa w starciu ze złem (pierwsze polskie wyd. przeł. Wacław Niepokólczycki, Czytelnik 1967; tu przywoływane: Warszawa 2003, ss. 224). Tekst Władcy much, traktowany jako przypowieść, odsłania procesy, które – niezależnie od utworu Goldinga – pod koniec wieku XX rozważał z kolei na przykład Alain Finkielkraut, francuski filozof i eseista, w książce pod znamiennym tytułem: Zagubione człowieczeństwo (przeł. Mateusz Fabjanowski, PIW, Warszawa1999, ss. 131). Ostatnie zdanie jego pracy jest pytaniem równoznacznym właściwie ze stwierdzeniem: „Czyżby wiek XX okazał się bezużyteczny?”

„Bezużyteczny” zapewne w sensie, że niewiele albo wręcz niczego miniony czas nas nie nauczył. „Bezużyteczny”, ponieważ nie jesteśmy – widać – w stanie na poważnie uczyć się z przeszłości, a w końcu tylko przeszłość mamy, powiedziałby Michał Heller. Teraźniejszość właściwie nie istnieje, przemija jak mgnienie, a o przyszłości nic tak naprawdę nie wiemy. Jak to zatem możliwe, że uchodźca, o czym w swoim czasie mówiła Hannah Arendt, traktowany jako najbardziej typowy bohater XX wieku, dziś nadal tak właśnie musi być postrzegany… I jak się to wszystko ma do przypowieści Goldinga?

By o tym mówić, konieczna jest oczywiście ponowna lektura książki. Na poczekaniu jednak rolę doraźnej „przypominajki” spełnić może dość rozbudowane w tym przypadku hasło Władca much w Wikipedii. Oferuje ono zarówno streszczenie fabuły, jak omówienie kreacji i ról bohaterów, którzy naznaczają specyfikę całej opowieści. Zawiera także sugestie co do ich rzeczywistych prototypów, jak również interpretacyjne wskazówki, które osadzają ukazywane zdarzenia w tradycji istotnych kulturowo znaczeń alegorycznych.

Na użytek tych Zapisków wystarczy może przypomnieć w takim razie, że tło historii opowiadanej we Władcy much stanowią wydarzenia minionej zimnej wojny – a właśnie mamy już, zdaje się, nową jej odsłonę – i jakaś nieokreślona dokładniej katastrofa samolotu. W wyniku tej katastrofy na jakiejś bezludnej wyspie znalazła się pozbawiona opieki dorosłych grupa brytyjskich chłopaków – mniej więcej dwunastoletnich niedorostków i całkiem małych dzieci.

Ujmując rzecz w skrócie: fabuła Władcy much ukazuje zachowania jej bohaterów w tej niezwyczajnej sytuacji. Rozpoczynają się one staraniami – zainicjowanymi przez demokratycznie, tj. w głosowaniu, wybranego przywódcę, Ralfa. Proponuje on sensowną organizację działań grupy „ocaleńców”. Mają mianowicie postępować jak demokratyczna wspólnota, skupiona na wzajemnej pomocy i szukaniu sposobu wydostania się z wyspy, więc na sygnalizacji swej obecności za pomocą dymu z płonącego ogniska. Starania te kończą się zupełnym fiaskiem. Okaże się bowiem, że znaczenie podstawowe mają ambicje, dążenie do władzy, podział na plemiona, wyniszczająca walka, strach. Nie przebija się rozum i racjonalność, decydują emocje. Nie liczy się jednostka, lecz plemienna zbiorowość. Rację mają silniejsi i ich „wola mocy”. Młodsi ulegają starszym. Słabsi są przegrani niejako z definicji. Intelektualne nastawienie do rzeczywistości dla jego reprezentanta skończy się śmiercią. Odpowiedzialność się rozmywa. Siła okazuje się ważniejsza niż przyjęte reguły. Wyspa postrzegana pierwotnie jako eden staje się piekłem, któremu wyraz nadaje totem. Kultura przegrywa, wygrywa barbarzyństwo. Demokrację zastępuje autorytaryzm. Jednych całkiem odziera się przy tym z człowieczeństwa, inni człowieczeństwo przypisują tylko sobie samym. I można by właściwie powiedzieć, iż lektura Władcy much pozwala w opowiadanej skali obserwować sytuacje, w których po raz enty przepada projekt pod hasłem „Ludzkość”. Tak w każdym razie mógłby pewnie powiedzieć niemiecki tym razem filozof, Rüdiger Safranski. I dodać, że dzieje się to podobnie, jak w dawnych, mitologicznych jeszcze ujęciach tego problemu – więc gdy podczas walk Zeusa o dominację „ród wieku spiżowego wymordował się co do nogi” (zob. s. 11 w: Rüdiger Safranski, Zło. Dramat wolności, przeł. Ireneusz Kania, Czytelnik, Warszawa 1999, ss. 300).

Do rozmaitych znaczących detali związanych ze światem ukazanym we Władcy much jeszcze wrócimy. Tu wystarczy może zauważyć, że dzieło Goldinga stale przywoływane bywa właśnie w kontekście pytania Unde malum? – Skąd zło? Czy zło wpisane jest w biologię, w ludzką naturę, czy atakuje z zewnątrz? Oto jedne z pytań dyskutowanych od zawsze. Na poczekaniu dałoby się w konsekwencji wyliczyć całą masę tytułów dzieł literackich, teologicznych, filozoficznych czy reporterskich, które podejmowały i podejmują problem zła z całą jego historią, więc z mitem upadku, grzechem pierworodnym oraz ich konsekwencjami. Z dwudziestowiecznych zasadnicze byłyby tu książki Hannah Arendt oraz wprowadzone przez nią pojęcie „banalności zła”, którego w żadnym wypadku  „nie należy rozumieć w stopniowalnych kategoriach mały bies, wielki bies”, co podkreśla polski z kolei filozof, Bogdan Baran, tłumacz i autor wstępu do książki Terry’ego Eagletona Zło, o której za chwilę (Czytelnik, Warszawa 2012, ss. 148). Baran wyjaśnia: