Parę dni temu ukazał się niezwykły i – dodajmy od razu – porażający reportaż – książka Chłopki. Opowieść o naszych babkach Joanny Kuciel-Frydryszak (Wydawnictwo Marginesy, Warszawa  2023). Autorka, podobnie jak w swej poprzedniej pracy – Służące do wszystkiego (Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2022) – tym razem także podejmuje problemy dotyczące polskich kobiet wiejskich, koncentrując uwagę głównie na dwudziestoleciu międzywojennym, choć odniesienia zarówno do czasów wcześniejszych, jak i późniejszych są przy tym oczywiste. Podczas gdy w Służących do wszystkiego – przeczytamy w jednej z okładkowych not – mowa była o „Maryśkach i Kaśkach, które  wyruszyły do miast, by usługiwać w pańskich domach”, w kolejnej książce  bohaterkami są ich siostry i matki – kobiety, które na wsi pozostały, więc „harujące od świtu do nocy gospodynie, folwarczne wyrobnice, mamki, dziewki pracujące w bogatszych gospodarstwach. Marzące o własnym łóżku, butach, szkole i zostaniu panią. Modlące się o posag, byle nie wyjść za dziada i nie zostać wydaną za morgi. Dzielące zapałki na czworo, by wyżywić rodzinę. Często analfabetki, bo babom szkoły nie potrzeba. Nasze babki i prababki”.

Kuciel-Frydryszak, oddając w swym reportażu głos wiejskim kobietom, odkrywa historię, która w polskich przekazach oficjalnych – skoncentrowanych z reguły na sprawach uznawanych za istotniejsze, w tym na narodowych mitach i narodowych krzywdach, oraz na określonych grupach społecznych – w zasadzie nie istnieje. Historię, która bez wątpienia określa jednak naszą współczesność, rzutuje na dzisiejsze społeczne napięcia i stanowi znaczący element kulturowej wojny, to jest zderzenia, najogólniej mówiąc, zwolenników patriarchatu i feminizmu.

Ewidentny podczas tej lektury staje fakt, że naprawdę głęboka kulturowa transformacja dokonuje się niezwykle powoli. Nawet wówczas, gdy realia życia się zasadniczo zmieniają, dawne wyobrażenia gdzieś tam, w różnych podtekstach zakorzenione, są w niektórych w dalszym ciągu środowiskach pilnie kultywowane. Czytaj:  tendencje feministyczne nie zrodziły się dzisiaj. Pierwsza fala charakterystycznych dla nich akcji rozpoczęła się dobre sto lat temu, ale patriarchat też ciągle trzyma się mocno.

W przestrzeni publicznej patriarchalny ton wybrzmiewa dziś zresztą wprost w ministerialnych głosach, a lektura Chłopek upewnia, że niektóre wypowiedzi z przeszłości brzmią całkiem świeżo jako reprezentatywne dla dzisiejszej polityki prawicowej. Takie choćby, które dotyczą konieczności ćwiczenia młodzieży w posłuszeństwie albo planowania rodziny, antykoncepcji, aborcji czy po prostu formatowania ludzi według dawnych wyobrażeń tego, co przystoi kobietom i do czego przeznaczeni są mężczyźni. Świadectwem może być cytat z wypowiedzi peerelowskiego księdza na temat zacierania różnic między płciami: „Niezdrowe jest dążenie do zatarcia tej różnicy w ubraniu, sposobie życia i zachowaniu, jak to widzimy w komunistycznych i socjalistycznych kierunkach wychowania. W ten sposób nie rozwijają się  w pełni odmienne cechy płci, wytwarza się sztuczne zrównanie, którego konsekwencją są zniewieściali mężczyźni i chłopczycowate  kobiety” (Chłopki, s. 155).

Szczęśliwie jednak pewne zjawiska z przeszłości aktualnie także już nie mieszczą się nam w głowach. Takie na przykład, jak ustalenia, które mówią, że w międzywojniu „64 procent gospodarstw na wsi uznawano za niewystarczające, a 40 procent kobiet za zbędne” (Chłopki, s. 9). Oznaczało to, że gospodarstwa małe, tzw. karłowate, były za mało wydajne, by wielodzietne z reguły rodziny mogły się w nich wyżywić oraz że w takim razie „nadmiarowych” kobiet próbowano się z nich jakoś pozbyć – wysłać na służbę do miasta, do bogatszych sąsiadów lub bogatych ziemian, na saksy za granicę: do Francji, Niemiec czy Belgii. Trudno poza tym zachować obojętność, gdy czytamy o dzieciach w wieku przedszkolnym i szkolnym, które musiały paść gęsi lub krowy zamiast chodzić do szkoły, choć w 1919 roku ustanowiony został dla nich obowiązek nauki.  Równie niewyobrażalne wydają się sytuacje kobiet, które – wynajmowane za grosze – całymi dniami u bogatszych właścicieli kopały ziemniaki, odbierały koszone zboże czy doiły krowy i karmiły świnie, a idąc boso na niedzielne nabożeństwo, przejmowały w drodze od swych sióstr, które już w kościele były, jedyną w rodzinie parę butów, by podczas mszy św. „wyglądać przyzwoicie”. Znamienny w tym kontekście wydaje się spis całej kobiecej garderoby odnotowany w ankiecie wypełnionej w 1936 roku podczas pewnych badań na Podkarpaciu: „trzy koszule / jedna para majtek / jedna  para pończoch / dwie bluzki (na co dzień i od święta) / jeden płaszcz (od święta) / jednak para trzewików / chusta do okrycia w stanie znoszonym / trzy chustki na głowę” (Chłopki, s. 13).

Życie opisywanych chłopek oznaczało zwykle straszliwą biedę, permanentny strach przed głodem, dużą śmiertelność w młodym wieku, wszechobecną przemoc, zarówno fizyczną, jak symboliczną, w tym seksualną, uleganie stereotypom i zabobonom, zależności równe niewolnictwu i skutkujące sprzedawaniem ludzi, tłamszenie i wykluczanie słabszych, jak choćby tych kobiet, które w rezultacie gwałtów rodziły nieślubne dzieci. Charakterystyczna będzie przy tym historia ludowego uniwersytetu  budowanego w Gaci koło Przeworska, co do którego w czasie pewnych rekolekcji prowadzący je ksiądz ostrzegał, że  „pod pozorami dobra na Gackiej Górce działa szatan” (Chłopki, s. 411).

Autorka omawianej książki, by oddać głos  swym bohaterkom, odkrywając historię polskich kobiet ze wsi, korzysta z opowieści ich córek, wnuków i wnuczek, sięga do pamiętników, zachowanych listów, a także do rozmaitych oficjalnych dokumentów. Książkę wypełniają zachowane w różnych rodzinach zdjęcia, a otwiera ją, podobnie zresztą jak Chamstwo Kacpra Pobłockiego (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021), wiersz Anny Świrszczyńskiej pt. Chłopka, który w poetyckim skrócie dosadnie i jednoznacznie charakteryzuje los wiejskich kobiet przeszłości, zarysowując tym samym perspektywę historycznych rozliczeń.