Horoskopowa pewność określona została, jak widać, długo post factum… Orliński podkreśla zatem: „Skąpość źródeł – a właściwie ich brak – dotyczących dzieciństwa Kopernika sprawia, że każdy autor wspomaga się wyobraźnią…” (s. 86). Niepewna okazuje się też informacja dotycząca daty śmierci. Jej źródło stanowi tylko pewien list, co oznacza – pisze Orliński – że de facto „Kopernik odszedł […] z tego świata, tak, jak przyszedł – w atmosferze tajemnicy” (s. 374)…

Z tak charakteryzowanego „niczego prawie” powstało jednak drobne 415 stron fascynującej opowieści. Jak to możliwe?

Życie Kopernika wpisane było w trzy okresy – średniowiecze, renesans i czasy kontrreformacji. Dotyczących go dokumentów jest niewiele. Jeśliby jednak pytać, jak ma się do tego związana z jego osobą nasza kulturowa pamięć, co ją przez wieki kształtuje i podtrzymuje, dałoby się wyliczyć miejsca, w których żył, miasta, w których studiował, nazwiska różnych ludzi – w tym ważnych polityków i dyplomatów, z którymi był na różne sposoby związany – role i funkcje, które pełnił, dzieła, które opublikował. Lochów Watykanu wprawdzie uniknął, ale jego dzieło, choć dopiero w 1616 roku, wpisano jednak jako sprzeczne z Biblią do indeksu heretyckich ksiąg zakazanych.

Dodajmy też do tej listy poświęcane Kopernikowi później pamiątkowe tablice, medale, pomniki, rocznicowe uroczystości, którymi jego dokonania honorowano, namalowany na płótnie olejny obraz Jana Matejki, który powstał w 1873 roku dla uczczenia 400. rocznicy urodzin uczonego: Astronom Kopernik rozmawia z Bogiem (oryginał 2,25×3,15 w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego) czy tysiączłotowy banknot, na którym widniał jego portret…

Pytania dotyczące natomiast głębi kopernikańskich rozpoznań i historii dzieła De revolutionibus orbium coelestium specjalnie chyba nie zaprzątają dziś głów zwykłych zjadaczy chleba. Zapewne mało kto poza specjalistami orientuje się, jak się przedstawiał problem z tym tytułem i z drukiem całego dzieła. Orliński sugeruje nadto, że dziś, gdy w programie szkolnym od dawna już jest trygonometria i tak „wielu czynnych polityków miałoby problem z rozwiązaniem zadań na poziomie maturalnym”, gdyby należało w nich zastosować obecne w argumentacji Kopernika i jego ucznia Retyka „funkcje sinusa i sekansa” (s. 356).

Dziewiętnastowieczną rymowankę natomiast –  „Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, polskie go wydało plemię” – zna chyba każdy i jest raczej jasne, że stanowi ona niezłą pożywkę dla narodowej dumy, a przydatna bywa nie tylko podczas szkolnej nauki, ale też przy niwelowaniu dociekań, które wskazywałyby na niepolski rodowód Kopernika, co wiąże się choćby z nazwiskami jego rodziców. Tu od razu dodajmy, że Orliński kwestie te w swej książce także rozpatruje. Poświęca im rozdział zatytułowany Bonus Polonus (s. 66-81) i niezbicie dowodzi Kopernikowej lojalności wobec Polski, starannie uzasadniając zdanie: „Mimo wszystkich wątpliwości uważam […] Kopernika za Polaka” (s. 65).

W zasobach kulturowej pamięci dotyczącej dzieł Kopernika mieści się chyba poza tym istotna dla wielu osób świadomość jego mądrości ekonomicznej wyrażana formułą o złym pieniądzu wypierającym pieniądz lepszy albo o jego udziale w akcji zmieniania kalendarza. Wiadomo na ogół, że był kanonikiem warmińskim, że zajmował się prawem…    

Wszystko to jednak nie wystarcza, by odtworzyć indywidualne losy oraz doświadczenia konkretnego człowieka i podjąć próbę choćby wiarygodnego zarysowania opowieści, która w odróżnieniu od znaków pamięci kulturowej stanowiłaby wyraz pamięci indywidualnej.

Orliński uruchamia w tej sytuacji wiedzę o najrozmaitszych kontekstach zdarzeń, w które wpisany był Kopernik Dba przy tym, by nie ulegać prezentyzmowi, tj. by nie oceniać sytuacji z perspektywy dzisiejszej naszej wiedzy o tamtych czasach. Nierzadko odkrywa jednak w przeszłości, występujące wprawdzie pod innymi nazwami, ale dobrze nam dziś znane mechanizmy ludzkich działań.

Wyeksponowanie realiów socjologicznych i kulturowych oraz zdarzeń z szerokiego historycznego tła to niezła lekcja historii. Przypomniane zostają przy tym niezliczone walki o terytoria, o władzę, o zasoby na zdobywanych terenach, a także rozmaite akcje dyplomatyczne, agenturalne i szpiegowskie. Przypomniane zostają znaczące zdarzenia z historii Zakonu Krzyżackiego, Prus i Polski oraz działania ich aktualnych wtedy władców. Wszystko to pozwala się zastanowić nad rolą przypadku, niespodziewanych okoliczności i – generalnie – kontekstu w ludzkim życiu, w tym w życiu Kopernika…

Pozwala to na przykład szukać odpowiedzi na pytanie, jak w ogóle mogło dojść do najzupełniej nieoczywistego małżeństwa rodziców przyszłego astronoma? Małżeństwa, które było ewidentnym mezaliansem? Jak to się stało później, że Kopernik mógł studiować? Jak musiały wyglądać jego podróże? Kiedy i gdzie mógł się zainteresować astronomią? Jak łączył wielość rozmaitych zajęć? Dlaczego nie wahał się wziąć czynnego udziału w wojnie polsko-krzyżackiej? Jak wędrowała w tych czasach korespondencja? Jak Kopernik stał się „wytrawnym graczem w kościelne gry” (s. 325)? Jak, żyjąc w świecie, w którym głównym narzędziem intrygi – twierdzi Orliński – były donosy krążące wokół „głównej triady tematów: „korek, worek i rozporek”(s. 294), zachował skromność i prawość? W jaki sposób dbał o przyjaźnie oraz o własną historię miłosną? Jak zdołał prowadzić przy tym swe astronomiczne obserwacje? W jaki sposób jego koncepcje poznali uczeni z innych krajów? Jak udało mu się napisać i opublikować De revolutionibus? Kto, i jak dłubał przy tym tytule? Dlaczego komuś zależało na formule wskazującej koniecznie na obroty „ciał niebieskich” i tytuł poszerzył? Dlaczego jest tak mało dokumentów dotyczących życia i działalności Kopernika?

Właśnie o tym opowiada wynikająca z detektywistycznych odkryć Wojciecha Orlińskiego biograficzna narracja o Koperniku i jego czasach…

Co się zaś tyczy w tym kontekście powszechnej u nas, obowiązkowej, takiej samej dla wszystkich edukacji szkolnej – gdyby zgodnie z praktykowaną w tych Zapiskach zasadą odnieść się na koniec do takiej kwestii…  

Cóż, wobec intensywności edukacyjnych reform przeprowadzanych dziś z woli rządu, można by się chwilami obawiać, że w sprawie dzieła Kopernika rzecz może się potoczyć nieledwie tak, jak w 1539 roku w Wittenberdze, gdy heliocentryczną teorię „niezbitym argumentem” obalił Marcin Luter, „wskazując – według dziennikarskiej relacji Orlińskiego (s. 340) – że Słońce ponad wszelką wątpliwość musi krążyć wokół Ziemi, a nie odwrotnie, bo Pismo Święte wyraźnie mówi, że Jozue wygrał wojnę z pięcioma królami dzięki pomocy Jahwe, który w kluczowej bitwie wstrzymał ruch Słońca (Joz.10:13).

Na razie jednak w większości przypadków poznawanie teorii Kopernika w szkole powszechnej kończy się chyba co najwyżej przyswojeniem cytowanej wyżej narodowo znaczącej rymowanki. Możliwe, że bywa i tak, jak w anegdocie, którą zamieścił we wstępie do opracowania o przewrotnym tytule Książka, której nikt nie przeczytał Owen Gingerich, astronom i profesor historii nauki z Harwardu: